بهترین شطرنج‌بازان تاریخ چه کسانی هستند. بسیاری از افراد به این ورزش پرداخته‌اند، اما تعداد کمی از آنها توانسته‌اند نام و آوازه این ورزش را در دنیا بر سر زبان‌ها بیاندازند. زیگبرت تاراش (Siegbert Tarrasch)، شطرنج‌باز برجستهٔ آلمانی گفته: «خیلی‌ها در شطرنج استاد شده‌اند، اما هیچ‌کس استادِ شطرنج نشده است.»
البته نمی‌توان بازیکنان اعصار مختلف را براساس ریتینگ (سیستم درجه‌بندی) آنها مقایسه کرد، چون در طول تاریخ شطرنج، میزان ریتینگ‌ها مدام افزایش یافته است؛ بنابراین در این مقاله روش متفاوتی را برای انتخاب ۱۰ شطرنج‌باز بزرگ در پیش گرفتیم. اینجا به ۱۰ شطرنج‌باز افسانه‌ای می‌پردازیم که در طول دوران خود، با تمام وجود بر دنیای شطرنج تسلط یافتند.
10 افسانه شطرنج دنیا
۱. گری کاسپارف (۱۹۶۳)
گری کاسپارف (Garry Kasparov) از ۲۲ سالگی و به‌عنوان جوان‌ترین قهرمان شکست‌ناپذیر شطرنج جهان در سال ۱۹۸۵، حاکم بلامنازع دنیای شطرنج شد. او تا زمان کناره‌گیری از شطرنج حرفه‌ای در سال ۲۰۰۵، شماره‌یک جهان باقی ماند.
گری یادگیری شطرنج را از ۱۰ سالگی در مدرسهٔ شطرنج میخائیل بتوینیک آغاز کرد. در سال ۱۹۷۸، به‌طور تصادفی وارد یک تورنمنت حرفه‌ای شد و به قهرمانی آن مسابقات رسید. تا سال ۱۹۸۳، توانست خود را تا مقام دوم جهان بالا بکشد. در سال ۱۹۸۴، برای عنوان جهانی مبارزه کرد، اما در مسابقه‌ای متشکل از ۴۸ دور بازی به کارپف باخت. سال بعد دوباره در این مسابقه (World Chess Championship) شرکت کرد و این بار به مقام قهرمانی جهان رسید و پس از آن ۳ بار هم با موفقیت از عنوان خود دفاع کرد.
کاسپارف در سال ۱۹۹۳ به‌دلیل برخی اختلافات، حاضر نشد مسابقهٔ قهرمانی جهان را تحت حمایت فیده (FIDE) برگزار کند، و تا ۱۳ سال پس از آن هم این عنوان را طی مسابقاتی حفظ کرد که به‌موازات مسابقات فیده برگزار می‌شدند. در نهایت در سال ۲۰۰۰ عنوان قهرمانی جهان در مسابقات فیده، به ولادیمیر کرامنیک (Vladimir Kramnik) رسید. گری کاسپارف در سال ۲۰۰۵ و پس از قهرمانی در تورنمنت معتبر لینارس (Linares International Chess Tournament) برای نهمین بار، از دنیای شطرنج حرفه‌ای کناره‌گیری کرد. او هنگام کناره‌گیری، بهترین بازیکن جهان بود و می‌توان گفت دنیای شطرنج برای مدت ۲۰ سال به‌طور کامل تحت سیطرهٔ گری کاسپارف افسانه‌ای قرار داشت.
۲. آناتولی کارپف (۱۹۵۱)
آناتولی کارپف (Anatoly Karpov) با ۱۵ سال سن، جوان‌ترین استاد بزرگ شطرنج شوروی، و قهرمان مسابقات شطرنج قهرمانی جوانان جهان (World Junior Chess Championship) در سال ۱۹۶۹ بود. او در سال ۱۹۷۴ ویکتور کورچنوی (Viktor Korchnoi) و بوریس اسپاسکی (Boris Spassky) را شکست داد و بابی فیشر (Bobby Fischer) را برای عنوان قهرمانی جهان به مبارزه دعوت کرد. فیشر حاضر به دفاع از عنوان خود نشد و کارپف به مقام قهرمانی رسید.
کارپف از ۱۹۷۵ تا ۱۹۸۵ و از ۱۹۹۳ تا ۱۹۹۹ قهرمان جهان بود و در ۱۶۰ تورنمنت به مقام نخست دست یافت. او در سال ۱۹۸۵ عنوان قهرمانی جهان را به گری کاسپارف واگذار کرد؛ درحالی‌که سال قبل از آن، توانسته بود از این عنوان دفاع کند.
کارپف در سال ۱۹۹۵ در تورنمنت لینارس به قهرمانی رسید؛ تورنمنتی که خیلی‌ها معتقدند قدرتمندترین تورنمنت تاریخ بوده است. او در سال ۱۹۹۶ در مقابل گاتا کامسکی (Gata Kamsky) از عنوان خود دفاع کرد، اما در سال ۱۹۹۹، در اعتراض به تغییر قوانین فیده در زمینهٔ تعیین قهرمانی، حاضر به دفاع از عنوان خود نشد. این رکورد فوق‌العاده، مسلما آناتولی کارپف را به یکی از بزرگترین شطرنج‌بازان جهان در طول تاریخ بدل می‌کند.
۳. ماگنوس کارلسن (۱۹۹۰)
مسیر شطرنج ماگنوس کارلسن (Magnus Carlsen) پر از موفقیت‌های بزرگ است. او در سال ۲۰۰۴، زمانی که تنها ۱۳ سال داشت، عنوان استاد بزرگ را کسب کرد. در سال ۲۰۰۹ به ریتینگ بالاتر از ۲۸۰۰ دست یافت و فقط یک سال بعد از آن، در رتبه‌بندی فیده به جایگاه شمارهٔ ۱ جهان رسید. کارلسن سه سال بعد قهرمان شطرنج جهان آن زمان، ویسواناتان آناند (Viswanathan Anand) را طی مسابقه‌ای متشکل از دوازده بازی شکست داد. او این مسابقه را پس از فقط ۱۰ بازی به سود خود به پایان رساند و قهرمان جدید شطرنج جهان لقب گرفت.
سال بعد از آن، در بازی مجدد با آناند از عنوان خودش دفاع کرد و قهرمانی مسابقات سریع (World Rapid Chess Championship) و قهرمانی مسابقات برق‌آسای جهان (World Blitz Chess Championship) در سال ۲۰۱۴ را هم به‌دست آورد. در ماه می همان سال ۲۰۱۴، به ریتینگ اوج ۲۸۸۲ رسید، که بالاترین ریتینگ در تاریخ شطرنج جهان محسوب می‌شود. در سال ۲۰۱۶ برای دومین بار، و این بار در مقابل سرگئی کاریاکین (Sergey Karjakin)، استاد بزرگ روسی، از عنوان خودش دفاع کرد.
آنچه باعث می‌شود ماگنوس کارلسن را یکی از بزرگترین شطرنج‌بازان تاریخ بدانیم، این است که به‌نظر می‌رسد هیچ نقطه ضعفی ندارد! او شطرنج را استراتژیکی و پوزیسیونی بازی می‌کند، اما به‌ندرت پیش می‌آید که فرصت‌های تاکتیکی را هم از دست بدهد، و همین که برتری کوچکی به‌دست می‌آورد، خوب می‌داند که چطوری آن را به یک برد بزرگ تبدیل کند.
۴. ویلهلم اشتاینیتس (۱۹۰۰-۱۸۳۶)
ویلهلم اشتاینیتس (Wilhelm Steinitz) که او را «مورفی اتریشی» می‌نامند، سهم بزرگی در پیشرفت شطرنج به شکل امروزی ایفا کرد. او در سال ۱۸۷۳، سبک جدید از بازی پوزیسیونی را معرفی کرد که در ابتدا بعضی‌ها آن را ضعیف می‌دانستند، چون با سبک سرتاسر حمله تفاوت داشت. تفکرات و نوشته‌های اشتاینیتس دربارهٔ شطرنج، در زمان خود خیلی تأثیرگذار بودند، و امروزه هم او را «پدر شطرنج پوزیسیونی» می‌دانند. شاید بعضی از ایده‌هایش برای بازیکنان امروزی شطرنج عجیب به‌نظر برسند، اما می‌توان آنها را پایه‌های پوزیسیون‌هایی دانست که امروزه می‌شناسیم. تاراش، امانوئل لاسکر (Emanuel Lasker) و خیلی‌های دیگر، اشتاینیتس را استاد خود دانسته‌اند.
اشتاینیتس در سال ۱۸۶۶ آدولف آندرسن (Adolf Anderssen) را شکست داد که قوی‌ترین شطرنج‌باز فعال در جهان محسوب می‌شد. او بین سال‌های ۱۸۷۳ تا ۱۸۸۲ فقط در یک دوره مسابقه شرکت کرد؛ مسابقه‌ای مقابل جوزف هنری بلکبرن (Joseph Henry Blackburne) که آن را هم با نتیجهٔ فوق‌العادهٔ ۷ بر ۰ با پیروزی به پایان رساند. او در سال ۱۸۸۲ دوباره به عرصهٔ مسابقات بازگشت. در سال ۱۸۸۶ رقیب اصلی خود، یوهانس تسوکرتورت (Johannes Zukertort) را شکست داد و به مقام قهرمانی جهان دست یافت.
اشتاینیتس به‌مدت ۸ سال دیگر هم حاکم بلامنازع دنیای شطرنج بود و ایزیدور گانزبرگ (Isidor Gunsberg) و میخائیل چیگورین (Mikhail Chigorin) را شکست داد، اما سرانجام در سال ۱۸۹۴ به امانوئل لاسکر باخت. این نابغهٔ بزرگ دنیای شطرنج، در سال ۱۹۰۰ بر اثر سکته قلبی و در فقر شدید درگذشت.
۵. خوزه رائول کاپابلانکا (۱۹۴۲-۱۸۸۸)
خوزه رائول کاپابلانکا (José Raúl Capablanca) استاد شطرنج برق‌آسا بود. او مسیر شطرنج خود را از ۴ سالگی آغاز کرد. در ۱۳ سالگی قهرمان کوبا را شکست داد. در ۱۸ سالگی فرانک مارشال (Frank Marshall)، قهرمان ایالات متحده را با نتیجهٔ ۱۵ بر ۸ شکست داد. بالاخره در سال ۱۹۲۱ هم بر سلطهٔ لاسکر پایان داد و قهرمان شطرنج جهان شد. کاپابلانکا طی ۶ سال پس از آن هم با موفقیت از عنوان خود دفاع نمود.
در سال ۱۹۲۲، در بازی هم‌زمان با ۱۰۳ شطرنج‌باز، نمایش شگفت‌انگیزی ارائه کرد، ۱۰۲ بازی را برد و فقط ۱ بازی را مساوی کرد! در سال ۱۹۲۷ به الکساندر آلخین باخت و عنوان قهرمانی جهان را به وی واگذار کرد. البته پس از آن در تورنمنت‌های زیادی شرکت کرد، اما هرگز به دوراج اوج بازنگشت و بالاخره در سال ۱۹۳۱ از دنیای شطرنج حرفه‌ای کناره‌گیری کرد.
۶. بابی فیشر (۲۰۰۸-۱۹۴۳)
رابرت جیمز فیشر (Robert James Fischer) معروف به بابی، شطرنج را از ۱۴ سالگی آغاز کرد. او در طول دوران فعالیتش ۸ قهرمانی شطرنج ایالات متحده را به دست آورد. فیشر در ۱۵ سالگی، جوان‌ترین استاد بزرگ شد، و جوان‌ترین نماینده قهرمانی شطرنج جهان هم لقب گرفت. او در سال ۱۹۷۰ تعداد ۲۰ مسابقهٔ متوالی را در اینترزونال ۱۹۷۰ (1970 interzonal) با پیروزی پشت سر گذاشت. در سال ۱۹۷۲ و در مسابقهٔ بسیار معروفی هم بوریس اسپاسکی را شکست داد و به مقام قهرمانی شطرنج جهان دست یافت.
در سال ۱۹۷۵ نتوانست دربارهٔ شرایط برگزاری مسابقات با فیده به توافق برسد و به‌همین‌خاطر، از عنوانش دفاع نکرد. پس از آن، متأسفانه دچار اختلاف‌ها و درگیری‌های مختلفی شد، اما هیچ شطرنج‌بازی در طول تاریخ، از فاصلهٔ استعدادی فراوانی که او با رقبایش داشت برخوردار نبوده است. سبک بازی فیشر، او را به یکی از محبوب‌ترین شطرنج‌بازهای تاریخ در میان بازیکنان سطوح مختلف تبدیل کرده است.
۷. الکساندر آلخین (۱۹۴۶-۱۸۹۲)
الکساندر آلخین (Alexander Alekhine) در ۱۶ سالگی یکی از بزرگترین شطرنج‌بازهای روسیه، و در ۲۲ سالگی قوی‌ترین شطرنج‌باز جهان بود. او سلطه‌اش بر دنیای شطرنج را با شکست کاپابلانکا در سال ۱۹۲۷ آغاز کرد. بزرگترین هدف آلخین، گرفتن عنوان قهرمانی جهان از کاپابلانکا بود که با شش برد، ۳ شکست و ۲۵ مساوی توانست به این هدف دست پیدا کند.
آلخین در سال‌های ۱۹۲۹ و ۱۹۳۴ هم از عنوان خود در مقابل ایفیم بوگولوبوف (Efim Bogoljubov) دفاع کرد. او در سال ۱۹۳۵ از ماکس اویوه (Max Euwe) شکست خورد، اما در سال ۱۹۳۷ این عنوان را از اویوه پس گرفت و تا زمان مرگش در سال ۱۹۴۶ آن را حفظ کرد.
۸. میخائیل بتوینیک (۱۹۹۵-۱۹۱۱)
میخائیل بتوینیک (Mikhail Botvinnik) بزرگانی همچون گری کاسپارف، آناتولی کارپف و ولادیمیر کرامنیک را تربیت کرده است. او نه‌تنها خودش بازیکن ماهری بود، بلکه سهم فراوانی هم در توسعهٔ قهرمانی شطرنج جهان داشت. بتوینیک در سال ۱۹۳۰ قهرمان شوروی شد. اما به‌خاطر آتشی که جنگ جهانی دوم در جهان افروخته بود، نمی‌توانست آلخین را به مبارزه دعوت کند. او در اواسط دههٔ ۱۹۴۰ میلادی، در مسابقات بسیار مهمی در شوروی به پیروزی رسید، و به‌عنوان «قهرمان مطلق اتحاد جماهیر شوروی» (Absolute Champion of USSR) دست یافت.
بتوینیک در سال ۱۹۴۸ به مقام قهرمانی جهان رسید و تا سال ۱۹۶۳ این عنوان را حفظ کرد. او در سال ۱۹۵۱ از عنوان خود در مقابل داوید برونشتاین (David Bronstein) دفاع کرد (آن مسابقات با نتیجهٔ مساوی به پایان رسیدند)، و در سال ۱۹۵۴ هم در مقابل واسیلی اسمیسلوف (Vasily Smyslov) به تساوی دست یافت. اسمیسلوف که در آن زمان رقیب اصلی وی بود، در سال ۱۹۵۷ توانست عنوان قهرمانی جهان را از بتوینیک بگیرد، اما بتوینیک در مسابقات سال ۱۹۵۸ عنوان خود را پس گرفت. در سال ۱۹۶۰ میخائیل تال (Mikhail Tal) عنوان قهرمانی جهان را از آنِ خود کرد، اما بتوینیک باز هم در مسابقات سال ۱۹۶۱ این عنوان را مال خود کرد. وی بالاخره در سال ۱۹۶۳ به تیگران پتروسیان (Tigran Petrosian) باخت. بتوینیک در سال ۱۹۷۰ از شطرنج حرفه‌ای کناره‌گیری و خود را وقف توسعهٔ برنامه‌های شطرنج و آموزش بازیکنان جوان شوروی کرد.
۹. پل مورفی (۱۸۸۴-۱۸۳۷)
خیلی‌ها پاول چارلز مورفی (Paul Charles Morphy) را یکی از بزرگترین شطرنج‌بازان تاریخ و بااستعدادترین شطرنج‌بازی می‌دانند که تاکنون روی کرهٔ خاکی زیسته است، اما مورفی شطرنج را هدف و مسیر اصلی زندگی‌اش نمی‌دانست. او در ۹ سالگی بهترین بازیکن نیواورلئان (New Orleans) محسوب می‌شد و در سال ۱۸۴۶ به‌راحتی ژنرال وینفیلد اسکات (Winfield Scott) را شکست داد. در ۱۲ سالگی هم یوهان لوونتهال (Johann Lowenthal)، استاد مجارستانی را در ۳ بازی شکست داد.
مورفی در سال ۱۸۵۷ در نخستین کنگرهٔ شطرنج آمریکا (American Chess Congress) شرکت کرد که در آن به پیروزی رسید و قهرمان شطرنج ایالات متحده شد. در سال ۱۸۵۸ همهٔ استادهای بزرگ‌های انگلیسی را شکست داد؛ به‌جز هوارد استانتون (Howard Staunton). بعد از آن به فرانسه رفت و آدولف اندرسون را شکست داد (۷ پیروزی، ۲ شکست، ۲ مساوی) و این‌چنین بود که در ۲۱ سالگی قوی‌ترین شطرنج‌باز جهان لقب گرفت. بعد از آن، از دنیای شطرنج حرفه‌ای کناره‌گیری کرد.
۱۰. ویسواناتان آناند (۱۹۶۹)
ویسواناتان آناند (Viswanathan Anand) هندی از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳، قهرمان شطرنج جهان بود. البته این روزها آناند زیر سایهٔ ماگنوس کارلسن قرار دارد، اما نباید فراموش کنیم که او تقریباً هر عنوانی را که یک بازیکن حرفه‌ای شطرنج می‌تواند آرزویش را داشته باشد، به‌دست آورده است. علاوه‌براین‌ها، باید اشاره کرد که وی با ریتینگ نزدیک به ۲۸۰۰ در رده‌بندی فیده، هنوز هم جزو بزرگترین بازیکنان جهان محسوب می‌شود.
آناند در دسامبر سال ۲۰۱۷ مقام قهرمانی شطرنج سریع جهان را کسب کرد. او در ۱۸ سالگی، نخستین شطرنج‌باز هندی تاریخ بود که به مقام استاد بزرگی دست یافت.
در سال ۲۰۰۷ به مقام قهرمانی جهان رسید. در سال ۲۰۰۸ از عنوان خود در مقابل ولادیمیر کرامنیک، در سال ۲۰۱۰ مقابل وسلین توپالف (Veselin Topalov) و در سال ۲۰۱۲ مقابل بوریس گلفاند (Boris Gelfand) دفاع کرد. آناند هنوز هم عضو معمول جدول ۱۰ بازیکن نخست شطرنج جهان است.
بیشتر بخوانید: